Waarom het tekenen of schilderen van een stilleven zo belangrijk is
Veel mensen vinden stillevens maar saai, onbeduidend of ouderwets. Daarom beginnen ze daar maar niet aan. En toch… laten we daarom maar eens beginnen met iets wezenlijks in de kunst, zoals de overeenkomst tussen een stilleven, een landschap en een naakt. Voor de surrealisten bestond daar geen verschil tussen. Salvador Dali is daar een mooi voorbeeld van, Giorgio de Chirico eveneens.

Als we naar zijn schilderijen kijken, blijken gebouwen samen een stilleven te vormen en stillevens lijken op een menselijk torso. Het Surrealisme ging ervan uit dat het in de wereld om dezelfde verschijningsvormen gaat en dat wij kunstmatig onderscheid maken tussen een golvend landschap in Toscane en een liggend naaktmodel of een gearrangeerde verzameling gebruiksvoorwerpen. Door dat onderscheid los te laten, ontstaat er niet alleen een grote mate van vrijheid in de kunst, maar zijn we ook meteen bij een basisprincipes doorgedrongen als het gaat om de weergave van de werkelijkheid. Cézanne deelde de natuur dan ook in mathematische vormen in, in rechthoeken, vierkanten, driehoeken, cirkels en kegels.

Leonardo da Vinci vond dat de aarde, het landschap, overeen kwam met het vrouwelijk lichaam. En overal worden vormen opgebouwd uit licht en donker. Dat is een eigenschap van alle dingen, landschap, stilleven, naakt, stadsgezicht. Leonardo da Vinci vond dat het landschap en het menselijk lichaam dezelfde verschijningsvormen zijn.

Het Stilleven
Nou heeft niet iedereen meteen een liggend vrouwelijk naaktmodel bij de hand en naar Toscane afreizen is een beetje ingewikkeld, dus wijken we voor het gemak uit naar iets dat onmiddellijk voor het grijpen licht: het stilleven. Als we een stilleven opzetten, alle voorwerpen, potjes, vruchten, vis of bloemen op de juiste plaats bij elkaar zetten, bouwen we eigenlijk een landschap op. Bergen, dalen, plateau’s, rotsen, glooiingen, valleien. Dat veel mensen zo van een landschap als van Toscane houden, komt omdat die met zijn vloeiende lijnen en glooiende en opbollende vormen zo prachtig van verhouding is. De volmaaktheid ervan werkt als balsem voor onze gevoelige ziel. Het zijn dezelfde vloeiende lijnen en bollingen en rondingen als bij een mensenlichaam of een stilleven.

Pittura Metafysica
Stillevens zijn dus helemaal niet zo duf en vervelend als we misschien vaak denken. Het is in de kunstenaarspraktijk even spannend als een landschap of het vrouwenlichaam. Het stilleven heeft nog iets extra’s wat het landschap of een lichaam minder bezitten. Dat is ‘stil leven’, een hoedanigheid die te maken heeft met contemplatie, op introspectie, op een mate van melancholie, kortom op spiritualiteit. Het woord ‘stil’ zegt het al. Giorgio de Chirico noemde het spirituele in de dingen Pittura Metafysica omdat je met iets alledaags toch iets hogers kunt uitdrukken. Hij schilderde metafysische landschappen, stillevens en architectuur die geen dode dingen waren maar iets hogers vertegenwoordigden. De Italiaanse surrealisten, zoals De Chirico en Carlo Carrá gingen ervan uit dat ook dode dingen bezield zijn. Een vorm van animistisch denken.

Ancora vita
Voor stilleven schilder Giorgio Morandi uit Bologna waren zijn stillevens met potjes, vaasjes en flesjes eigenlijk mensfiguren, complete families. Vol met levende herinneringen. Het Italiaans voor stilleven is weliswaar natura morta, maar kunstenaars als De Chirico noemden het ancora vita. Je zou kunnen zeggen, het leven zit in de klassieke geometrie der dingen verborgen. Een goed opgebouwd stilleven is als een levend landschap.

Kijk naar de stillevens van Henk Helmantel, kijk door zijn kommen, kannen en glaswerk heen om te ontdekken dat hij tevens een landschapsschilder is en zijn stillevens een lichaam vormen.

Zou je graag zelf een keer een stilleven willen schilderen?
Anna Maria Vargiu geeft van 12 t/m 14 augustus de driedaagse Special ‘Het kleurrijke Stilleven’. Klik hier voor meer informatie.