(Eric Bos) Deze keer wil ik even jullie aandacht vragen voor een vaak onbegrepen element in de schilderkunst: focus. Op een kunstacademie wordt vaak geroepen: ‘Denk om de focus’, meestal zonder precies uit te leggen wat ermee bedoeld wordt. Een vaak gehoorde kritiek tijdens besprekingen van werk van studenten is: ‘Een aardig resultaat, maar de focus ontbreekt.’ Tijdens de workshops en Specials van Onderneming Op Kunstgebied worden deelnemers er vaak op gewezen dat ze de focus in de gaten moeten houden. Kennelijk is focus iets wat vergeten wordt, niet voldoende onderkend of in het nobele streven om een goed schilderij te maken, uit zicht raakt. Je moet ook op zoveel dingen tegelijk letten.

We hebben het dan over figuratieve schilderkunst, de focus bij abstracte kunst is in de praktijk vaak afwezig, maar ook doordachte abstracte kunst is gebaat bij focus. Focus is het onderdeel dat onze aandacht vraagt en het oog naar een rustpunt leidt.

Omdat de aanwezigheid van of het gebrek aan focus vaak bepalend is of je werk er professioneel of amateuristisch uitziet, is het kennelijk wel een belangrijk gegeven. In de praktijk weten heel veel schilders niet wat het is (focus heeft toch alleen met fotografie te maken?) en verkopen hun werk via galeriehouders, die ook nog nooit van focus hebben gehoord, aan klanten die evenmin gewend zijn een schilderij op kwaliteit te beoordelen.

Op internet kwam ik toevallig de website van een grote galerie in het westen des land tegen waarop afbeeldingen van schilderijen zonder focus. Als je er naar kijkt, weten je ogen niet waar ze het eerste naar moeten kijken. Een hoop kleurige vlekken over en rond vrouwengezichten. Kitsch, zei iemand die het ook had bekeken. Maar dat is nu juist het verschil tussen kitsch en kunst, in kitsch ontbreken de kwaliteitselementen die er precies toe doen. Zoals edges en focus en goede toonwaarden. In amateurkunst al helemaal. Daar wordt elk detail belangrijk gevonden.

Onderzoekers van het werk van Rembrandt ontdekten onlangs iets nieuws. Ze maakten het meteen wereldkundig. Wat goed opgeleide schilders allang weten, ontdekten zij als iets nieuws. Volgens hen bepaalde de focus in Rembrandts portretten en zelfportretten de kwaliteit ervan. Kijk maar eens hoe hij onze blik over het schilderij leidt en aandacht vraagt vóór een centraal onderdeel. Dáár valt de focus op. De rest is in feite ondersteunend. Belangrijk, maar niet het belangrijkste. Door de focus wordt ons oog naar die plek toegetrokken en krijgt rust. Dat maakt dat we een prettig gevoel krijgen bij het kijken naar kunst. Kijk maar eens naar het portret van Saskia, de vrouw van Rembrandt. Kijk dan heel sterk door je oogharen en ontdek wat er overblijft: de focus in het gezicht.

De onderzoekers ontdekten ook dat Rembrandt de ogen van portretten preciezer en nadrukkelijker schilderde dan de rest van het gezicht. Daardoor krijgen we het gevoel dat we een beetje deel uitmaken van het schilderij en van de afgebeelde persoon. Het onderdeel waar het meeste aandacht aan is geschonken, het beste is uitgewerkt, waar het licht het hoogst is, of de kleur het krachtigst, noemen we focus. Als je dat weet, ontdek je tot je verbazing dat het in het algemeen nogal droevig gesteld is met de figuratieve schilderkunst in ons land door het gebrek aan elementair, schilderkunstig inzicht. Zoals bijvoorbeeld de edges, de randen van een vorm, die ons oog van onscherpe delen naar scherpe delen leidt. Schilderen is eigenlijk de kijker aan de hand nemen, een goed schilderij is zijn eigen gids.